Di sản quý của xứ Đoài

Đây là di tích có quy mô lớn nhất trong số 200 di tích ở vùng xứ Đoài phụng thờ Tản Viên Sơn Thánh-vị thần đứng đầu “tứ bất tử” trong tín ngưỡng dân gian của người Việt. Đến đền Và, du khách sẽ được khám phá những giá trị độc đáo, đặc sắc của đền được người dân lưu giữ nguyên vẹn qua nhiều thế kỷ.

Những giá trị đặc sắc

Tương truyền, đền Và được khởi dựng từ khoảng thế kỷ thứ 7 đến thế kỷ thứ 10. Đền có diện tích khoảng 2.000m2, nằm trong khuôn viên rộng khoảng 8.000m2, được xây dựng theo lối kiến trúc kiểu “nội công ngoại quốc”. Kiến trúc đền Và mang dấu ấn của nhiều thời kỳ, như nghi môn có niên đại khoảng 300 năm. Đặc sắc nhất là khu thờ chính được xây dựng từ thế kỷ 16-17 với nhiều chi tiết mang phong cách thời Mạc. Năm 1964, đền Và được xếp hạng là Di tích lịch sử-văn hóa cấp quốc gia. 

Đền Và gắn liền với truyền thuyết về tam vị Đức thánh Tản Viên Sơn-những vị thánh linh thiêng, bất tử trong lòng người Việt. Tín ngưỡng thờ Tản Viên Sơn Thánh là một tín ngưỡng bản địa lâu đời và phổ biến nhất ở xứ Đoài. Nơi đây có khoảng 200 di tích thờ Đức thánh Tản, trong đó đền Và là di tích có quy mô lớn nhất trong hệ thống đền thờ phụng ngài.

Lễ hội đền Và được tổ chức từ ngày 14 đến 17 tháng Giêng hằng năm, là lễ hội lớn nhất vùng. 3 năm một lần (vào các năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu), người dân các phường Trung Hưng, Phú Thịnh, Viên Sơn của thị xã Sơn Tây (Hà Nội) và làng Duy Bình (xã Vĩnh Ninh, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc) cùng nhau tổ chức hội lớn. Vào ngày chính hội 15 tháng Giêng, người dân và du khách thập phương nô nức trẩy hội. Tâm điểm là lễ rước long ngai bài vị tam vị Đức thánh Tản từ đền Và đi qua các đường phố chính ở Sơn Tây rồi vượt sông Hồng sang đền Ngự Dội ở làng Duy Bình. Để tỏ lòng thành kính, nhiều gia đình sửa biện mâm lễ trước cửa nhà để nghênh đón kiệu Đức thánh. Người già, trẻ em đua nhau chui qua gầm kiệu, cầu mong thánh ban cho sức khỏe. Tục chui kiệu đã trở thành nét văn hóa độc đáo trong lễ hội đền Và. 

Lễ rước kiệu Thánh trong Lễ hội đền Và. Ảnh do UBND thị xã Sơn Tây cung cấp

Sau nhiều thế kỷ, lễ hội đền Và vẫn giữ được những nét đặc trưng của vùng Sơn Tây-xứ Đoài. Với những giá trị văn hóa đặc sắc, năm 2016, lễ hội đền Và được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. 

Khai thác giá trị để phát triển du lịch

Năm 2025, tuy chỉ là năm hội lệ (tổ chức hằng năm, quy mô nhỏ) nhưng lễ hội đền Và vẫn được tổ chức trang nghiêm, bài bản và thu hút đông đảo du khách thập phương. Đồng chí Nguyễn Anh Thương, Chủ tịch UBND phường Trung Hưng cho biết: “Lễ hội đền Và là cầu nối giữa quá khứ-hiện tại-tương lai giữa nhân dân hai vùng Sơn Tây (Hà Nội) và Vĩnh Tường (Vĩnh Phúc), là dịp để người dân hai bên bờ sông Hồng giao lưu văn hóa, củng cố và tăng cường khối đoàn kết cộng đồng, qua đó thể hiện niềm tin và lòng tôn kính công đức của Tản Viên Sơn Thánh".

Không chỉ là di tích linh thiêng, mang tính đại diện của xứ Đoài, đền Và còn là một điểm đến không thể bỏ qua của du khách khi đến với Sơn Tây. Đền Và nằm trong chuỗi tour, tuyến tham quan các di tích nổi tiếng kết hợp với các điểm nghỉ dưỡng sinh thái của thị xã Sơn Tây được nhiều du khách ưu tiên lựa chọn, đó là: Thành cổ-đền Và-làng cổ ở Đường Lâm-chùa Khai Nguyên-đền Măng-Làng Văn hóa các dân tộc Việt Nam-Khu du lịch Đồng Mô. Chia sẻ cảm xúc sau khi đến với Sơn Tây và tham quan di tích đền Và, bà Bùi Thị Minh (phường Sài Đồng, quận Long Biên, TP Hà Nội) chia sẻ: “Tôi đã đến Sơn Tây nhiều lần nhưng năm nay là lần đầu tiên tôi tham dự lễ hội đền Và. Được hòa mình vào không khí linh thiêng của các nghi lễ truyền thống và các trò chơi dân gian, tôi có thêm những hiểu biết sâu sắc về vùng đất “địa linh nhân kiệt” này”.

Theo Quy hoạch chung Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050, thị xã Sơn Tây được quy hoạch thành đô thị văn hóa lịch sử, du lịch nghỉ dưỡng, đô thị vệ tinh cửa ngõ Tây Bắc TP Hà Nội. Trên cơ sở quy hoạch phát triển du lịch TP Hà Nội đến năm 2020, định hướng đến năm 2030, thị xã Sơn Tây quy hoạch 3 khu du lịch chính: Khu du lịch Đồng Mô, khu trung tâm thị xã-thành cổ-đền Và-Đường Lâm và khu du lịch Xuân Khanh.

Nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản kết hợp với phát triển du lịch, Phó chủ tịch UBND thị xã Sơn Tây Lê Đại Thăng cho biết, thời gian qua, thị xã đã đẩy mạnh công tác chuyển đổi số với những việc làm cụ thể như: Duy trì hệ thống wifi miễn phí tại một số điểm du lịch; Đoàn Thanh niên thị xã ra mắt công trình “Số hóa các di tích lịch sử, văn hóa, danh lam thắng cảnh” tại Văn Miếu Sơn Tây, chùa Mía, đình Mông Phụ, Thành cổ Sơn Tây, đền Và... nhằm tạo điều kiện thuận lợi để du khách dễ dàng truy cập, tìm hiểu thông tin về các điểm đến trên địa bàn.

Song song với đó, thị xã cũng chú trọng đến phát triển sản phẩm du lịch, xây dựng các điểm đến gắn với đa dạng hóa các mô hình trải nghiệm để thu hút khách, kéo dài thời gian lưu trú và gia tăng chi tiêu của du khách khi đến với Sơn Tây. Việc khai thác, phát triển du lịch dựa trên những tài nguyên sẵn có sẽ góp phần tạo sinh kế bền vững cho người dân, đóng góp vào sự phát triển kinh tế-xã hội của địa phương, đồng thời cũng là cách để lan tỏa hình ảnh vùng đất, con người Sơn Tây đến với bạn bè trong nước và quốc tế.

Bài và ảnh: MỘC LAM