Hóa giải "rào cản vô hình", bảo vệ người tiêu dùng trên "chợ ảo"
Thương mại điện tử (TMĐT) đang trở thành một phần tất yếu trong đời sống hiện đại, góp phần định hình thói quen tiêu dùng và phương thức kinh doanh mới của xã hội số. Với tốc độ tăng trưởng vượt trội, Việt Nam được đánh giá là một trong những thị trường TMĐT tiềm năng hàng đầu khu vực ASEAN.
TMĐT đang trở thành một phần tất yếu trong đời sống hiện đại. Ảnh: Internet
Tuy nhiên, song hành với sự bùng nổ ấy là những rủi ro khó lường: Hàng giả, hàng kém chất lượng, lừa đảo trực tuyến và đặc biệt là nguy cơ rò rỉ dữ liệu cá nhân. Khi lợi ích và nguy cơ đan xen, câu hỏi đặt ra là làm thế nào để hóa giải “rào cản vô hình” này, giúp người tiêu dùng yên tâm mua sắm và góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững của nền kinh tế số?
Thực tế cho thấy, dù thị trường TMĐT Việt Nam đã phát triển nhanh chóng về quy mô, niềm tin của người tiêu dùng vẫn là một thách thức lớn cần được giải quyết. Số lượng phản ánh, khiếu nại liên quan đến giao dịch trực tuyến có xu hướng tăng cao, chiếm tỷ trọng đáng kể trong tổng số đơn thư tiếp nhận của các cơ quan quản lý.
Trở ngại lớn nhất khi mua hàng trực tuyến là lo ngại về chất lượng hàng hóa không đúng như quảng cáo, bởi người mua chỉ có thể dựa vào hình ảnh, mô tả sản phẩm và đánh giá từ người dùng khác.
Chính điều này dễ dàng bị lợi dụng để kinh doanh hàng giả, hàng nhái hoặc hàng hóa không rõ nguồn gốc. Thậm chí, nhiều đối tượng còn tận dụng sự phát triển của công nghệ, đặc biệt là hình thức livestream bán hàng để lừa đảo, buôn bán hàng cấm với thủ đoạn ngày càng tinh vi và khó lường.
Không chỉ vậy, vấn đề chất lượng, bảo vệ dữ liệu cá nhân (DLCN) cũng đang là một điểm nóng. Trong không gian mạng mở và các giao dịch xuyên biên giới, nguy cơ thông tin người dùng bị xâm phạm, đánh cắp phục vụ cho mục đích xấu luôn hiện hữu. Việc rò rỉ DLCN không chỉ xâm phạm quyền riêng tư mà còn là “cánh cửa” dẫn đến hàng loạt tội phạm mạng khác.
Nhận định về thực trạng này, ông Nguyễn Thành Hiếu, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Kinh tế Quốc dân nhấn mạnh, TMĐT là xu thế tất yếu, nhưng bên cạnh đó đã phát sinh nhiều bất cập. Nổi bật là việc trà trộn kinh doanh các mặt hàng giả, hàng không rõ nguồn gốc xuất xứ, điều này đe dọa trực tiếp đến quyền lợi và cả sức khỏe của người tiêu dùng.
Thực trạng đó cho thấy, việc củng cố niềm tin số không chỉ là nhiệm vụ của riêng người tiêu dùng mà là trách nhiệm chung của toàn xã hội.
Để bảo vệ người tiêu dùng trên các sàn TMĐT, cần có sự kết hợp chặt chẽ giữa vai trò quản lý của Nhà nước, trách nhiệm của doanh nghiệp nền tảng và ý thức chủ động của người mua hàng.
Những năm gần đây, Chính phủ và các bộ, ngành đã có những động thái quyết liệt để hoàn thiện hành lang pháp lý, tạo môi trường kinh doanh lành mạnh. Điển hình là Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 cùng các nghị định hướng dẫn đã bổ sung nhiều quy định quan trọng nhằm làm rõ trách nhiệm của các tổ chức thiết lập, vận hành nền tảng số trung gian, nền tảng số lớn.
Đặc biệt, các quy định tập trung vào việc minh bạch hóa hoạt động quảng cáo, điều chỉnh cách thức sử dụng hệ thống thuật toán hướng tới các nhóm người tiêu dùng cụ thể, đặc biệt là nhóm dễ bị tổn thương như trẻ em.
Trong bức tranh toàn cảnh của nền kinh tế số, người tiêu dùng cần trở thành chủ thể thông thái, chủ động bảo vệ quyền lợi của mình. Ảnh: Internet
Đáng chú ý, trách nhiệm của các sàn TMĐT được siết chặt hơn, họ phải chịu trách nhiệm liên đới và có nghĩa vụ bồi thường nếu để xảy ra tình trạng quảng cáo, kinh doanh hàng giả, hàng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ hoặc hàng hóa gây hại cho người tiêu dùng.
Điều này có ý nghĩa sâu sắc, biến sàn TMĐT từ một đơn vị "chỉ cung cấp không gian" thành một "người gác cổng" - phải chủ động kiểm duyệt nội dung và người bán. Ràng buộc pháp lý này là cần thiết để buộc các nền tảng đầu tư vào hệ thống kiểm soát nội bộ, đặc biệt trong việc gỡ bỏ hàng giả và quản lý quảng cáo sử dụng thuật toán.
Cùng với đó, Nghị định số 13/2023/NĐ-CP về bảo vệ DLCN cũng đã quy định rõ: DLCN chỉ được xử lý khi có sự đồng ý của chủ thể, đồng thời yêu cầu các biện pháp bảo mật chặt chẽ.
Hiện, Bộ Công Thương và các lực lượng chức năng đang triển khai Đề án "Chống hàng giả và bảo vệ người tiêu dùng trong TMĐT đến năm 2025", với mục tiêu xây dựng cổng thông tin quản lý hoạt động TMĐT và công khai các tổ chức, cá nhân vi phạm.
Cục trưởng Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước Trần Hữu Linh từng nhấn mạnh rằng, TMĐT bùng nổ đòi hỏi phải có các giải pháp đồng bộ và sàn cần phải chủ động hơn. Cụ thể, các sàn cần kiểm duyệt nội dung và người bán nghiêm ngặt bằng cách áp dụng công nghệ, bao gồm cả trí tuệ nhân tạo (AI) để rà soát, phát hiện và gỡ bỏ các sản phẩm, quảng cáo vi phạm một cách nhanh chóng.
Nhiều chuyên gia về kinh tế số và công nghệ cũng nhận định, AI không chỉ là công cụ hỗ trợ bán hàng, mà phải trở thành "bộ lọc niềm tin" của sàn. Với khả năng phân tích hành vi người dùng, nhận diện các mô hình gian lận phức tạp là giải pháp hữu hiệu nhất hiện nay để chống lại các vi phạm tinh vi. Tuy nhiên, thách thức là cần có một khuôn khổ đạo đức AI để tránh việc các thuật toán cá nhân hóa quá mức, dẫn đến thao túng hành vi mua sắm của người tiêu dùng.
Bên cạnh đó, cần khuyến khích doanh nghiệp đầu tư công nghệ truy xuất nguồn gốc, nhất là đối với các nhóm hàng hóa có rủi ro cao như thực phẩm chức năng hay mỹ phẩm; cơ chế giải quyết khiếu nại minh bạch, nhanh chóng và hiệu quả cũng là yếu tố then chốt nhằm đảm bảo quyền lợi đổi trả, hoàn tiền cho người mua; việc phát triển cơ chế giải quyết tranh chấp trực tuyến (ODR) được xem là hướng đi phù hợp, tạo ra một môi trường linh hoạt và thân thiện cho các giao dịch xuyên biên giới.
Trong bức tranh toàn cảnh của nền kinh tế số, người tiêu dùng không thể là bên yếu thế hay thụ động, mà cần trở thành chủ thể thông thái, chủ động bảo vệ quyền lợi của mình.
Điều quan trọng, mỗi cá nhân phải mạnh dạn lên tiếng và nên trang bị kỹ năng mua sắm an toàn, tìm hiểu kỹ người bán, tham khảo đánh giá, lưu giữ bằng chứng giao dịch và tận dụng các kênh hỗ trợ chính thức như tổng đài tư vấn của Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia hoặc cơ quan quản lý thị trường khi cần thiết...
Để thị trường TMĐT Việt Nam thực sự phát triển bền vững và trở thành bệ phóng đáng tin cậy cho nền kinh tế số, cần có sự phối hợp nhịp nhàng giữa "ba chân kiềng": Chính sách pháp luật chặt chẽ, trách nhiệm nền tảng nghiêm minh và người tiêu dùng chủ động, thông thái. Chỉ khi mỗi bên thực hiện đầy đủ vai trò của mình, niềm tin trong giao dịch trực tuyến mới được củng cố vững chắc và "rào cản vô hình" giữa người mua và thế giới số sẽ thực sự được hóa giải.
