Cà phê xanh, chìa khóa giảm nghèo bền vững vùng dân tộc thiểu số Đắk Lắk

Một tổ viên HTX nông nghiệp Bền vững Cư Suê 2/9 bên vườn cà phê. (Ảnh: TT)

Mô hình cà phê xen sầu riêng

Đoàn công tác Bộ Nông nghiệp & Môi trường vừa phối hợp với tỉnh Đắk Lắk khảo sát mô hình sản xuất cà phê xen sầu riêng của Hợp tác xã (HTX) nông nghiệp Bền vững Cư Suê 2/9 tại xã Quảng Phú.

Đây là mô hình nông nghiệp hướng tới tăng thu nhập, bảo vệ môi trường, thích ứng biến đổi khí hậu và thúc đẩy phát triển bền vững.

HTX được thành lập từ năm 2021, ban đầu chỉ có 9 thành viên với 15ha, nhưng nay mở rộng lên 169 hộ, trong đó gần 60% là hộ dân tộc thiểu số (95 hộ). Sản lượng trung bình hằng năm đạt khoảng 210 tấn nhân cà phê.

Nhờ có hỗ trợ kỹ thuật, đầu tư, liên kết doanh nghiệp, HTX đã thu mua 100 tấn cà phê nhân mùa 2024–2025, trong đó 5 tấn đặc sản bán cho Simexco với giá cao hơn thị trường 12–15 ngàn đồng/kg. HTX cũng phát triển thêm sản phẩm chế biến (trà mãng cầu, cà phê bột, chuối nhúng socola) và mở rộng diện tích lên 250–300ha cà phê xen - hướng tới xây dựng thương hiệu riêng cho HTX.

Bà H’Đàn Niê ở buôn Súth Hluôt, xã Quảng Phú (Đắk Lắk) không giấu được niềm vui khi mô hình này mang lại hiệu quả kinh tế: “Trước đây, 1,2ha cà phê của gia đình chỉ đạt năng suất hơn 1,5 tấn nhân mỗi năm, giá lại thấp. Sau khi được tập huấn kỹ thuật, chúng tôi biết cách canh tác bền vững, bảo tồn đất và nước, thu hái - chế biến cà phê đúng quy trình. Năng suất tăng gấp đôi, chất lượng cà phê cũng tốt hơn”.

Trong khi đó, ông Y Thi M'lô (buôn Súth Hluôt) cho rằng, các hỗ trợ của chương trình Cà phê cảnh quan bền vững đến rất kịp thời, thiết thực, giúp người dân thay đổi tư duy sản xuất. "Chúng tôi biết cách chuyển từ sản xuất nhỏ lẻ sang liên kết với HTX, doanh nghiệp để cùng phát triển. Tôi hy vọng, mô hình được nhân rộng để bà con vùng dân tộc thiểu số hướng tới nền nông nghiệp xanh, bền vững".

Cà phê xanh, những lợi thế và thách thức

Tỉnh Đắk Lắk hiện ghi nhận nhiều xã, thôn đặc biệt khó khăn (thuộc các huyện nghèo (cũ) như Lắk, M’Drắk, Ea Súp) với tỷ lệ hộ nghèo rất cao. Theo đánh giá, mặc dù chính sách hỗ trợ nhiều, khả năng tái nghèo vẫn cao do thiếu sinh kế bền vững, phụ thuộc sản xuất đơn canh, vốn và kỹ thuật hạn chế, thị trường bất ổn, khí hậu cực đoan.

Với đặc thù ấy, việc đưa mô hình như cà phê xanh vào vùng dân tộc thiểu số không chỉ là thử nghiệm nông nghiệp, mà là hướng tiếp cận giảm nghèo bền vững, nghĩa là không để hộ mới thoát nghèo lại tái nghèo.

Theo đánh giá của các chuyên gia, mô hình này có nhiều lợi thế, cụ thể:

Gia tăng thu nhập và ổn định đầu ra: Nhờ canh tác bền vững, nâng cao chất lượng, áp dụng tiêu chuẩn cao giúp sản phẩm có giá bán tốt hơn, như trường hợp 5 tấn cà phê chất lượng cao của HTX được mua với giá cao hơn thị trường 12–15 ngàn đồng/kg.

Giảm rủi ro môi trường, bảo vệ đất rừng: Từ việc trồng xen cây ăn quả (sầu riêng, hồ tiêu) giữa cà phê, giữ thảm phủ, ủ phân hữu cơ, giảm sử dụng hóa chất giúp giữ độ màu mỡ, chống xói mòn, làm tăng khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu.

Liên kết, hợp tác- giảm chi phí đầu vào và tăng lợi thế đàm phán: HTX, doanh nghiệp, chương trình quốc tế (IDH, JDE Peets…) tham gia vào mô hình giúp bà con tiếp cận kỹ thuật, vốn, thị trường và đảm bảo điều kiện truy xuất nguồn gốc (như thu thập dữ liệu GPS, cam kết không phá rừng - để đáp ứng tiêu chuẩn EUDR).

Đa dạng hóa sinh kế: Không chỉ cà phê, HTX đã và đang phát triển chuối nhúng socola, trà mãng cầu, chế biến cà phê bột, giúp người dân không phụ thuộc vào một loại cây trồng dễ bị áp lực giá.

Các chuyên gia đồng thời chỉ ra 5 thách thức: Yêu cầu kỹ thuật và quản lý cao hơn. Chi phí chuyển đổi và thời gian thu hồi vốn lớn, hộ nghèo, cận nghèo khó tiếp cận vốn vay. Rào cản tiếp cận thông tin, thị trường từ Internet. Nếu gặp rủi ro về giá cả, thiên tai - khả năng tái nghèo cao. Chính sách, cơ chế hỗ trợ còn bất cập do sự chồng chéo của các văn bản.

Nông dân (đặc biệt dân tộc thiểu số) cần được đào tạo, chuyển đổi tư duy sản xuất nhỏ lẻ sang sản xuất có chuẩn, điều không dễ khi vốn kiến thức và năng lực quản lý hạn chế.

Từ đó, đại diện Bộ Nông nghiệp & Môi trường và UBND tỉnh Đắk Lắk, đưa ra khuyến nghị để nhân rộng mô hình giảm nghèo bền vững: Tăng cường đào tạo, chuyển giao kỹ thuật đúng “điểm rơi”. Trong đó, chương trình tập huấn cần thiết kế phù hợp văn hóa, ngôn ngữ bản địa, gắn với thực hành ngay tại ruộng vườn để bà con dễ tiếp thu. Cần đồng hành dài hạn, không chỉ “dạy một lần”.

Hỗ trợ vốn ưu đãi và bảo hiểm rủi ro, gồm: Cho vay ưu đãi, hỗ trợ vốn ban đầu chuyển đổi mô hình, đồng thời phát triển các bảo hiểm nông nghiệp để giảm thiệt hại khi thiên tai.

Xây dựng chuỗi liên kết doanh nghiệp đồng hành. Cần mở rộng hợp tác giữa nông dân – HTX – doanh nghiệp – tổ chức quốc tế để đảm bảo đầu ra ổn định, tiêu chuẩn chứng nhận, truy xuất nguồn gốc (như EUDR), điều kiện quan trọng để cà phê Việt Nam tiếp cận thị trường khó tính.

Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ, thông tin thị trường. Trang bị cho hộ dân tộc thiểu số thiết bị truy cập thông tin (smartphone, mạng di động), hỗ trợ tập huấn kỹ năng sử dụng ứng dụng thị trường, phiên chợ số.

Cơ chế chính sách linh hoạt, lồng ghép nguồn lực. Cần rà soát, đơn giản hóa thủ tục, lồng ghép nguồn lực từ chương trình mục tiêu quốc gia, ngân sách địa phương và đối tác quốc tế để ưu tiên vùng dân tộc thiểu số.

Theo dõi, đánh giá, nhân rộng mô hình thành công. Những mô hình như HTX Cư Suê 2/9 cần được ghi nhận, nhân rộng.